غلامعلی خوشرو •
کیهان فرهنگی، مرداد ۱۳۶۶، شماره ۴۱، صص ۲۰-۲۱ •
کتاب قواعد روش جامعه‌شناسی تألیف امیل دورکیم جامعه‌شناس نامور فرانسوی، یکی از متون اصلی در زمینه‌ی روش جامعه‌شناسی است. این کتاب نزدیک صد سال است که باب یکی از مهمترین مباحث روش‌شناسی در زمینه‌ی امور اجتماعی را گشوده، و مباحثات پایان‌ناپذیری را به دنبال آورده است.
در این کتاب دورکیم ضمن اعلام استقلال علم جامعه‌شناسی بر خاص بودن واقعیت اجتماعی تأکید ورزیده و قواعد جدیدی در خصوص «مشاهده‌ی وقایع[۱] اجتماعی»، «تشخیص وقایع بهنجار از نابهنجار» و «تشکیل انواع اجتماعی» ارائه می‌کند. وی سرانجام در مهمترین فصل کتاب برای اولین بار در تاریخ جامعه‌شناسی، به بیان قواعد تبیین جامعه‌شناسانه‌ی امور اجتماعی می‌پردازد.
این اثر مهم به وسیله‌ی آقای دکتر علیمحمد کاردان به فارسی ترجمه شده، و توسط دانشگاه تهران انتشار یافته و تاکنون چندین بار تجدید چاپ شده، و همواره مورد استفاده‌ی اساتید، دانشجویان و علاقه‌مندان علوم اجتماعی و انسانی قرار گرفته است. […] مشکل اساسی چنین رشته‌هایی در کشور ما فقدان منابع اصلی به زبان فارسی است، در نتیجه نه درک صحیحی از نظرات و آرای پایه‌گذاران این قبیل رشته‌ها حاصل آمده است و نه زمینه‌ی مناسبی جهت انجام انتقادات جدی و بررسی‌های بنیانی فراهم گشته است. مترجم محترم این کتاب از جمله‌ی معدود اساتیدی است که با آگاهی بر این مطلب، تلاش‌های بسیاری جهت رفع این نقص عهده‌دار شده، و تاکنون در زمینه‌های علوم اجتماعی و انسانی به ترجمه‌ی آثار گرانقدری همت گماشته‌اند. از آنجا که متون اصلی هر رشته‌ی علمی همواره مورد رجوع و منبع تحقیق است، بنابراین لازم است در ترجمه‌ی آن‌ها، رسایی معنا و زیبایی کلام و وفاداری به اصل همراه شود، تا این مهم به شایستگی انجام پذیرد.
هدف این نوشتار، بررسی ترجمه‌ی فارسی کتاب قواعد روش جامعه‌شناسی است، در اینجا با صرف نظر از جنبه‌های مثبت و مفید ترجمه، اشاره به مواردی می‌شود که در جریان برگردان فارسی آن گاه مقصود نویسنده به شدت دگرگون شده است. لازم به یادآوری است که ترجمه‌ی فارسی این کتاب از متن اصلی به زبان فرانسه انجام گرفته ولی در این صفحات ترجمه‌ی فارسی با متن انگلیسی[۲] آن تطبیق داده شده است.
بنابراین تنها به ذکر نمونه‌های اصلی و مهم می‌پردازیم. ابتدا ترجمه‌ی فارسی، سپس متن انگلیسی و آنگاه ملاحظاتی در باب آن‌ها آورده می‌شود:
- «از اینجا قاعده‌ی زیر به دست می‌آید: هیچگاه نباید پدیده‌هایی را موضوع تحقیق قرار داد که از روی بعضی از صفات بیرونی مشترک میان آن‌ها قبلاً تعریف شده باشد. هر تحقیق باید همه پدیده‌هایی را که با این تعریف مطابقت دارد در برگیرد.» ص ۵۸[۳]
Whence our second corollary; The subject matter of every sociological study should comprise a group of phenomena defined in advance by certain common external characteristics, and all phenomena so defined should be included within this group. P. 35
در اینجا متن فارسی به کلی خلاف نظر دورکیم است چرا که به اعتقاد وی باید پدیده‌های اجتماعی را از روی صفات خارجی مشترک میان آن‌ها قبلاً تعریف نمود تا بتوان آن‌ها را موضوع تحقیق جامعه‌شناسی قرار داد. این قاعده یکی از دستورالعمل‌های اصلی و مهم دورکیم در باب شیوه‌ی مشاهده‌ی وقایع اجتماعی است در صورتی که برگردان فارسی آن کاملاً مخالف اصل است. این اشتباه در ترجمه سبب شده است که متأسفانه در کلاس‌های دانشگاهی و همچنین جزوات درسی، این قاعده‌ی مهم که حتی در کتاب با حروف برجسته آورده شده، به صورت کاملاً غلط تدریس و تفهیم شود.
- «و چون عادتاً حیات اجتماعی را رشد منطقی مفاهیم اجتماعی می‌شمارند شاید روشی که تحول جمعی را به اوضاع و احوالی عینی که در فضا معلوم و مشخص است معلق می‌داند به نظرشان عاری از ظرافت جلوه کند محال هم نیست که ما را مادی قلمداد کنند.» ص ۳
Since it has been customary to think of social life as the logical development of ideal concepts, a method which makes social evolution depend on objective conditions defined in space will perhaps be judged crude and possibly be termed “materialistic”.
دورکیم در این جمله شیوه‌ی متداول را که حیات اجتماعی را رشد منطقی مفاهیم آرمانی (غیرواقعی) تلقی می‌کند، با روش خود که تحول جمعی را به شرایط (غیرآرمانی) منوط می‌داند، مورد مقایسه قرار می‌دهد. بنابراین طبق دیدگاه اول ممکن است روش دوم، مادی و عاری از ظرافت قلمداد شود. حال آنکه در ترجمه‌ی فارسی با آوردن «مفاهیم اجتماعی» به جای «مفاهیم آرمانی» مطلب به کلی مغشوش شده و با قرار دادن «معلق» به جای «منوط» مقصود دورکیم به کلی در ابهام قرار گرفته است.
- «به حقیقت هدف عمده‌ی ما این است که تعقل عملی را به رفتار آدمی گسترش دهیم و معلوم کنیم که وقتی به گذشته‌ی این رفتار نگاه کنیم به روابط علت و معلولی قابل تبدیل است و این روابط را عمل عقلی دیگری می‌تواند بعداً به صورت قواعد عمل آینده درآورد.» ص ۴
As a matter of fact our Principal objective is to extend scientific rationalism to human behavior. It can be shown that behavior of the Past, when analyzed can be reduced to relationships of cause and effect these relationships can then be transformed by an equally logical operation, into rules of action for the future. P. X1
در اینجا «تعقل عملی» غلط، و تعقل علمی و یا «طرز تفکر علمی» صحیح است، این اشتباه در یک نوشته‌ی عادی بی‌اهمیت تلقی می‌شود، ولی در کلام دورکیم که برای تعریف دقیق مفاهیم اهمیت خاصی قائل است، موجب انحراف است. به علاوه در ادامه‌ی همین جمله اصطلاح «عمل عقلی» و «قواعد عملی» آورده شده که بر ابهام مطلب می‌افزاید. در متن انگلیسی در برابر «تعقل علمی» scientific rationalism و در مقابل «عمل عقلی» logical operation و در برابر «قواعد عمل» Rules of action به کار رفته است. حال آنکه در ترجمه‌ی فارسی در هر سه مورد از کلمه‌ی عمل استفاده شده است و در نتیجه خواننده دچار سرگردانی می‌شود.
- «از این رو در قانون معروف او یعنی قانون حالات سه‌گانه، از رابطه‌ی علی اثری نیست، یعنی ممکن است این قانون درست باشد اما قانونی مبتنی بر تجربه‌ی محض است و جز این هم نمی‌تواند باشد.» ص ۱۴۵
Thus his famous law of the three stages of history has no relation of causality; if it is true it is and can be only empirical. P. 119
دورکیم در اینجا می‌خواهد غیرتجربی بودن قانون حالات سه‌گانه‌ی کنت را بیان کند، بنابراین گفته است که در این قانون از رابطه‌ی علی اثری نیست بلکه این قانون حاصل نظری کلی و اجمالی (غیرتجربی) به تاریخ است. حال آنکه اگر این قانون درست باشد می‌تواند و باید فقط بر تجربه استوار باشد. بنابراین آنچه در ترجمه‌ی فارسی آمده است: «ممکن است این قانون درست باشد، اما قانونی مبتنی بر تجربه‌ی محض است» مغایر نظر دورکیم است، چرا که به اعتقاد وی این قانون نه دارای روابط علی است و نه متکی بر تجربه، در نتیجه درست هم نیست.
- «راست است که کنت پدیده‌های اجتماعی را وقایع طبیعی اعلام کرده و گفته است که این وقایع قوانین طبیعی است.» ص ۴۲
Comte, it is true, declared, that social phenomea are natural facts, subject to natural laws. P. 18
در اینجا عبارت «این وقایع قوانین طبیعی است» دارای ابهام و مغایر مقصود است و به جای آن باید گفت این وقایع تابع قوانین طبیعی است.
- «اما اگر این وقایع اجتماعی باشد جامعه‌شناسی موضوعی نخواهد داشت که خاص آن باشد و قلمرو زیست‌شناسی و روان‌شناسی به هم آمیخته خواهد شد.» ص ۲۴
If then, all these facts are counted as “social” facts, sociology would have no subject matter exclusively its own, and its domain would be confused with that of biology and psychology. P. 10
دورکیم در اینجا در صدد بیان موضوع خاص جامعه‌شناسی است تا قلمرو این علم را از قلمرو زیست‌شناسی و روان‌شناسی استقلال بخشد و بنابراین در برگردان فارسی بایستی گفت قلمرو جامعه‌شناسی با زیست‌شناسی و روان‌شناسی به هم آمیخته خواهد شد. نه آنکه قلمرو زیست‌شناسی و روان‌شناسی به هم آمیخته خواهد شد. (چنانکه در متن آمده است).
- «اما به فرض اینکه چنین تحولی وجود داشته باشد واقعیت آن در صورتی مسلم است که قبلاً علم تشکیل شده باشد». ص ۴۳
Now, the existence of this assumed evolution can be established only by an already completed science. P. 19
عبارت «واقعیت آن در صورتی مسلم است که قبلاً علم تشکیل شده باشد» مقصود نویسنده را نمی‌رساند و بنابراین می‌توان این مفهوم را چنین بیان کرد:
وجود چنین تحول فرضی را فقط به وسیله‌ی یک علم که قبلاً به حد کمال رسیده باشد می‌توان اثبات نمود.
- «می‌توان گفت که هیچ نظام اخلاقی نیست که اخلاق را گسترش ساده‌ی تصوری اصلی و ابتدایی بشمارد که تمام اخلاق را در بردارد.» ص ۴۶
One may indeed say that there is not a single system of ethnics which has not developed from an initial idea in which its entire development was contained implicitly. P. 22
در اینجا مقصود نویسنده این است که هیچ نظام اخلاقی وجود ندارد که از یک تصور (ایده) اولیه نشئت نگرفته باشد، حال آنکه ترجمه‌ی فارسی کاملاً مغایر این مقصود است.
- «هنگامی که دکارت می‌خواست علم را بنیاد نهد… نمی‌خواست تنها مفاهیمی را به کار برد که از نظر علمی در آن‌ها استقصا شده باشد.» ص ۵۵
… he wishes to employ only scientifically developed concepts. P. 31
در اینجا «نمی‌خواست» اشتباه و «می‌خواست» صحیح است.
**
از آنجا که متن اصلی کتاب دارای دشواری‌های نظری فراوانی است، لاجرم ترجمه‌ی فارسی آن نیز خالی از ابهام و اشکال نیست. اگر سنگینی متن اصلی و اشکالات ترجمه‌ی فارسی را بر اشتباهات چاپی و اغلاط فنی بیفزاییم، خواننده‌ی فارسی زبان را با مشکلات زیادی مواجه خواهیم دید. در صفحات بالا به چند مورد اشکالات ترجمه و بعضی اشتباهات (احتمالاً) چاپی اشاره شد. امید است در صورت صحت آن‌ها در چاپهای بعد مورد تجدیدنظر قرار گیرند.
[۱] مبحث ترجمه‌کاوی را با این نقد از کتاب قواعد روش جامعه‌شناسی آغاز کردیم تا نشان دهیم که مسأله ضعف در برگردان‌های فارسی موضوعی قدیمی و دامنه‌دار است. با این‌حال لازم است متذکر شویم که ناقد محترم خود در عدم اشاره به اینکه «وقایع اجتماعی» برگردان کاملاً غلطی برای Social Facts است، دچار غفلت شده است. وقایع جمع واقعه است و لابد می‌توان آن را برگردان واژگانی چون Events و Happenings دانست. (آبسکورا)
[۲] Sarah A. Solovay and John H. Mueller, The Rules of Sociological Method, New York: The free press, 1966.
[۳] شماره صفحات در چاپهای بعدی ممکن است با شمارههایی که در این مطلب است متفاوت باشد. (آبسکورا)
بسیار بسیار عجیبه این مطلب !
غلط گرفتن از یک ترجمه بر اساس یک ترجمه دیگر ؟!
ابتدا باید صحت ترجمه دوم (انگلیسی) نشان داده باشه بعد ملاک قرار بگیره که بر اساس اون ترجمه های دیگه رو بشه ارزیابی کرد !
اگر ترجمه فارسی بر اساس متن خود دورکیم ارزیابی میشد و این انتقادات وارد بود ، حق با نگارنده بود اما الان عجیبه که متن انگلیسی رو حجت قرار بدیم و ترجمه رو بر اساس ترجمه ای نقد کنیم که خودش صحتش بررسی نشده ! لابد چون مترجم دوم چون انگلیسی است و غربی از یک فارسی زبان بیشتر میفهمد !